قلعه اسماعیل آقا (اسماعیل آغا قالاسی)
در فاصله 18 کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه به فاصله نسبتا کمی از جاده سرو در بالای یک رشته کوه منفرد بقایای آثار و قلعه ای نظامی به چشم می خورد . این کوه از دو طرف با شیب تند به رودخانه نازلو چای منتهی می شود و به لحاظ موقعیت سوق الجیشی حائز اهمیت است .
قلعه اسماعيل آقا يكي از آثار مهم دوره اورارتويي در غرب درياچه اروميه است كه به همراه ديگر آثار پيراموني آن از دوره پارينه سنگي تادوره اسلامي شامل غار، قلاع،دروازه‌هاي ورودي،محوطه مسكوني، حصارهاي تدافعي، برجهاي مقبره‌اي وگوردخمه‌هاي صخره‌اي در رديف محوطه‌هاي شاخص باستاني منطقه اروميه است.ساخت وسازهای نظامی در اواِِِِيل انقلاب اسلامی و حفاريهای غير مجاز قاچاقچيان تخريبهای جدی در محوطه ايجاد کرده است. از همه مهمتر اين آثار با احداث سد عظيمي به روي رودخانه نازلو در معرض خطر نابودي قراردارد از اين رو در اين نوشتار ضمن وارسي مجدد و جزئي‌تر اين آثار راه كارهاي پژوهشي و مطالعاتي اضطراري را قبل از احداث و بهره‌برداري سد ارائه نموده‌ايم
موقعيت خاص جغرافيايي شمال غرب كشور و بويژه استان آذربايجان غربي در روزگار باستان، بعنوان جايگاه تلاقي فرهنگهاي مهم گذشته باعث توجه اغلب پژوهشگران و باستانشناسان به اين خطه از كشور شده است. از اين روست كه لوئي واندنبرگ به درستي از اين استان به عنوان چهار راهي براي عبور ملل و تجارت نام برده است. (واندنبرگ: 1379: 114) از زمان آغاز فعاليتهاي علمي و نوين باستان پژوهي و باستانشناسي در دهه هاي آغازين سده نوزدهم ميلادي، اين منطقه بارها و بارها از سوي باستان شناسان داخلي و خارجي همچون كياني و بابك راد و زاهدي (کیانی ودیگران1346) كارل استنلي كوون (1951 Coon)، اورال استين (Stein 1940)، هيئت ايتاليايي به سرپرستي آلپاكونوولّو (77 و 1976Alpaco novello)، هيئت دانشگاه پنسيلوانيا به سرپرستي رابرت دايسون )1956Dyson)، هيئت ايتاليايي به سرپرستي پكورلّا و سالويني (1984Pecorella and Salvini)، سولكي (7819Solecki) و ... مورد پژوهش و بررسي قرار گرفته كه اين خود دليل متقني بر اهميت باستانشناختي و كثرت آثار باستاني و تاريخي منطقه است. از جمله ديگر پژوهشهاي گسترده انجام شده در سطح استان، مي توان به بررسيهاي پروفسور ولفرام كلايس آلماني اشاره كرد كه از سالهاي پاياني دهه 60 ميلادي شروع و تا وقوع انقلاب اسلامي در سال 57 همچنان ادامه داشت. اين بررسيهاي از شمالي ترين نقطه استان آغاز و گاه تا نواحي مركزي و جنوبي كشور ادامه مي يافت. محوريت عمده بررسيهاي كلايس تأكيد بر دوره اورارتو در شمالغرب كشور بود كه خود منجر به شناسايي بيش از صد محوطه اورارتويي در اين منطقه گرديد (كلايس: 78:1365). يكي از محوطه هاي مهمي كه در سال 1976 مورد شناسايي و بررسي وي قرار گرفت، قلعه باستاني اسماعيل آقا واقع در 26 کیلومتری شمالغرب اروميه بود(شکل1). علاوه بر آثار باستاني روي قلعه كه عمدتاً به دوره اورارتو تعلق دارد در حاشيه آن نيز آثار ارزشمندي از دوران میانی پارينه سنگي جدید(حدود 60000سال پیش) تا دوران اسلامي بچشم مي خورد . احداث سد عظيم نازلو در حاشيه اين آثار و خطر تخريب و نابودي هميشگي آنها، بهانه اي بدست داد تا در اين نوشتار آنها را در قالب «مجموعه باستاني قلعه اسماعيل آقا» مورد بازنگري قرار دهيم.
موقعيت جغرافيايي و وجه تسميه
در مسير جاده ارتباطي اروميه به سِرو در كنار پل رودخانه نازلو، راه آسفالته اي به سمت روستاي قلعه اسماعيل آقا ( در زبان كردي كَلهِ : قلعه)، تمتمان و مير داوود كشيده شده است. فاصله روستا از اروميه در حدود 26 كيلومتر است و ازتوابع دهستان نازلو چاي جنوبي بخش نازلو محسوب مي شود. تپه اي كه قلعه بر فراز آن ساخته شده در ضلع شمال غرب روستا قرار گرفته، بصورت طبيعي، صخره اي و منفرد در دهانه دره اي كه رودخانه نازلو از آن خارج شده و به طرف درياچه اروميه جريان مي يابد واقع شده و علاوه بر تسلط بر دشت اروميه كه در شرق آن قرار گرفته جاده منتهي به ارتفاعات مرزي فعلي (سرو) و منطقه وان در زمان اورارتوها را كنترل مي كرده است (پيوتروفسكي و خطيب شهيدي 374:1383). اين مجموعه در طول و عرض جغرافيايي"37:40:240 و" 44:54:608 قرار گرفته و در ضلع غربي تپه نيز روستاي تمتمان واقع شده كه ساكنين آن همگي كرد و از ايل شكاك هستند و به كار دامپروري و كشاورزي اشتغال دارند. بخش جنوبي تپه صخره اي و داراي پرتگاه است و صعود به آن به سختي امكان پذير است اما راه اصلي ورود به مجموعه در ضلع شرقي قرار گرفته است (تصوير 1 و 2، شکل 2). نام قلعه برگرفته از نام رئيس و بزرگ قبيله شكاك، اسماعيل آقا (سمكو يا سميتكو) است كه در فاصله سالهاي 1309 ـ 1290 هـ.ش يعني اواخر دوره قاجار و اوايل سلطنت رضاخان، فرمانرواي بخش وسيعي از آذربايجان بود و اين قلعه یکی ازمركز فعاليتهاي سياسي اسماعيل آقا عليه دولت وقت به شمار مي رفت، گويا وي از اين قلعه به عنوان استراحتگاه تابستاني نيز استفاده مي كرد و از اين رو به اين نام اشتهار يافته است.
پيشينة پژوهشهاي باستانشناسي
شايد بتوان بررسيهاي پروفسور كلايس در سال 1976 را نخستين بررسي قلعه اسماعيل آقا دانست (kleiss, 1976). آثار روي قلعه در زمان بازديد وي از وضعیت بهتری برخوردار بود لذا وي توانست نقشه نسبتاً دقيقي از كل آن تهيه كند. (شکل 2) از اين مجموعه، غار تمتمان، پيشتر بوسيله كارلتون استنلي كوون از دانشگاه پنسيلوانياي آمريكا مورد پژوهش قرار گرفته بود. كوون در سال 1949 ميلادي در جريان بررسي غارهاي ايران در حومه اروميه چند غار كه از جمله مهمترين آنها غار تمتمان و مير داوود (داوارزاغسي) را مورد مطالعه قرار داد و يافته هاي خويش را دو سال بعد در سال 1951 تحت عنوان «بررسي غارهاي ايران در سال 1949» در دانشگاه پنسيلوانيا به چاپ رسانيد (Coon,1951). علاوه بر اين پروفسور سولكي نيز در رأس هيئتي در جريان بررسي باستانشناسي آذربايجان غربي در سال 1968 غار را مورد بازديد و بررسي قرار داد (Solecki 1378).بررسي مفصل و گسترده ديگري در سال 1978 توسط يك هيئت باستانشناسي ايتاليايي وابسته به شوراي ملي تحقيقات (CNR) آن كشور به سرپرستي پ. ا. پكورلا و ميرجيو سالويني در قلعه صورت گرفت. (Pecorella and Salvini 1984) در اين فصل هيئت به گمان حفاري گسترده در سالهاي بعدي به گمانه زني و لايه نگاري محوطه پرداخت و استقرارهاي اورارتويي آن مستقيماً مورد كاوش قرار نگرفت. (پيوترفسكي و خطيب شهيدي، 374:1383) تهيه نقشه هاي دقيق از موقعيت قلاع و ديوارها، تهيه طرح هاي متعدد از گوردخمه ها و آثار اسلامي تمتمان، تصاوير و طرحهاي متعدد از آثار دوره های مختلف از ديگر فعاليتهاي انجام شده هيئت ايتاليايي در سال 1978 بود. از محققین ایرانی که بخشهایی از محوطه رامورد بررسی قرار دادند میتوان از سرفراز و بابک راد(سرافرازو بابک راد 1344)و علی صدرایی(صدرایی 1373)نام برد. صدرایی آثار اسلامی محوطه را در قالب بخشی از رساله کارشناسی ارشد خود مورد مطالعه قرار داده است(همان,و نیز صدرایی 1384)
منبع :باستان شناسی آذربایجان غربی
نظر دهید